Alican Uludağ
Anayasa Mahkemesi (AYM), 15 Temmuz darbe teşebbüsünün akabinde ilan edilen İnanılmaz Hal (OHAL) sonrası güvenlik alanında yeni düzenlemeler getiren ve OHAL önlemlerinin devamını sağlayan torba kanunun kritik birçok hususunu iptal etti. Bu kapsamda kamu misyonundan ihraç edilen öğretim üyelerinin, vazifeye iadesi durumunda İstanbul, Ankara ve İzmir vilayetleri dışına atanması kararı anayasaya alışılmamış bulundu.
Yine Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK), Emniyet Genel Müdürlüğü ve Dışişleri Bakanlığı takımlarından ihraç edilenlerin misyona iade edilmeleri durumunda Araştırma Merkezi’nde istihdam edilmeleri de iptal edildi. Emekli asker ve polis şeflerinin rütbelerinin sökülmesi uygulaması da AYM’den döndü.
15 Temmuz darbe teşebbüsünün akabinde ilan edilen OHAL uygulaması, 19 Temmuz 2018 tarihinde fiilen sona ermişti. Lakin iktidar, 25 Temmuz 2018 tarihinde TBMM’den 7145 sayılı Kimi Kanun ve Kanun Kararında Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’u geçirmişti. Bu kanunda, bilhassa OHAL devrindeki uygulamaların devamını sağlayacak unsurlar eklenmişti. CHP de kanunun birtakım unsurlarının iptali istemiyle dava açmıştı.
Askeri bölgede tedbire araması iptal
Davayı 30 Haziran 2022 tarihinde görüşen AYM, buna ait iptal kararlarını bugünkü Resmi Gazete’de yayımladı. Bu kapsamda Anayasa Mahkemesi, Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Yönetmeliği’nin 56/A unsurunda askeri birlik kumandanı ve askeri kurum amirine askeri mahalde verilen ve sulh ceza hâkimi olmadan tedbire araması yapma yetkisini iptal etti.
İptal edilen kararda, tehlikenin yahut kabahat işlenmesinin önlenmesi maksadına bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde askeri birlik kumandanının yahut askeri kurum amirinin ya da hukuk hizmetleri başkanı veya birim amirinin yazılı buyruğu üzerine, askeri mahallerde özel kanun kararları gizli kalmak kaydıyla bireylerin üstü, araçları, özel kâğıtları ve eşyası aranabiliyor, cürüm kanıtları müdafaa altına alınabiliyordu. Jandarma ve Kıyı Güvenlik Komutanlıklarına benzeri formda verilen yetki de iptal edildi.
Yine Anayasa Mahkemesi, askeri mahallere girmek yahut çıkmak isteyenlerin üstlerinin hassas kapıdan kapının ikaz vermesi halinde “gerektiğinde el ile” denetim edilebileceği kararını de anayasaya alışılmamış buldu ve iptal kararı verdi. Mahkeme, kuşku halinde yahut teknik aygıtların bulunmadığı yerlerde, rastgele bir buyruk yahut karar olmasına bakılmaksızın araçların da aranamayacağına hükmetti.
Valiye özel yetki iptal edilmedi
Anayasa Mahkemesi, Vilayet Yönetimi Kanunu’nda valiye verilen “…belirli yerlere girişi ve çıkışı kamu tertibi ya da kamu güvenliğini bozabileceği kuşkusu bulunan şahıslar için sınırlayabilir; belirli yerlerde yahut saatlerde şahısların dolaşmalarını, toplanmalarını, araçların seyirlerini düzenleyebilir yahut kısıtlayabilir” formunda yetkinin iptali talebini ise reddetti. Karara, AYM Başkanı Zühtü Arslan, Hasan Tahsin Gökcan, Engin Yıldırım, Emin Kuz, Yusuf Şevki Hakyemez ve Kenan Yaşar muhalefet etti.
Gösteri yürüyüşünü sonlandıran unsur iptal
Anayasa Mahkemesi, Toplantı ve Şov Yürüyüşleri Kanunu’nda “toplantı ve şov yürüyüşü zamanı” nı düzenleyen 7’nci hususuna eklenen ikinci fıkrayı da iptal etti. İptal edilen düzenleme şöyle:
“Açık yerlerdeki toplantılar ile yürüyüşler gece vaktinin başlamasıyla dağılacak halde, kapalı yerlerdeki toplantılar ise saat 24:00’e kadar yapılabilir. Toplantı ve şov yürüyüşünün gece vaktinin başlamasından sonra devam edeceği hususu, geçerli neden gösterilerek bildirilmiş ise vatandaşların huzur ve sükûnet içinde istirahatini çok ve katlanılamaz derecede zorlaştırmamak ve kamu tertibi ve genel asayişin bozulmasına neden olmamak koşuluyla, açık yerlerde yapılan toplantı ve şov yürüyüşlerinin dağılma saati mahallin en büyük mülki amirinin kararıyla en geç saat 24:00’e kadar uzatılabilir.”
Kararda, toplantı ve şov yürüyüşünün yapılacağı yer ve güzergâh belirlenirken vatandaşların günlük hayatının çok ve katlanılmaz derecede zorlaştırılmaması ölçütüyle kamu tertibi ile diğerlerinin hak ve özgürlüklerinin korunması emeline ulaşma bakımından toplantı ve şov yürüyüşü düzenleme hakkında getirilen sınırlamada çatışan haklar ortasındaki makul istikrarın sağlanmadığı belirtildi.
MİT’e bilgi edinme yolu açıldı
Mahkeme, MİT’in 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu kapsamı dışında olduğuna ait düzenlemeyi de iptal etti. Kararda, bu yasağın vatandaşların Anayasa’da garanti altına alınan bilgi edinme hakkını kullanma imkânının büsbütün ortadan kaldırdığı belirtildi.
Seferberlik ve savaş durumundaki yargılamalar
Anayasa Mahkemesi, Seferberlik ve Savaş Hali Kanunu’nun 17’nci maddesinde “Seferberlik ve savaş hallerinde ilgili komutanlıklara tanınan isimli yetkiler” in de tümünü iptal etti. Bu unsur, seferberlik bölgesinde Türk Ceza Kanunu’nda cürüm örgütü üzere çeşitli kabahatleri işleyenlerin, bölgede yetkili kılınan kumandan tarafından gerekli görüldüğü takdirde, askeri mahkemelerde yargılanmasını düzenliyordu.
Bu yasa kapsamında yetkili komutanın kovuşturma yapması için Cumhurbaşkanı ve bakanlar hakkında Cumhurbaşkanı, milletvekilleri hakkında TBMM Başkanı, general ve amiraller hakkında Genelkurmay Lideri, bakan yardımcıları hakkında ilgili bakan, valiler hakkında İçişleri Bakanı’nın müsaade vermesi gerekiyordu.
Kararın iptal münasebetinde, düzenlemenin seferberlik ve savaş hallerinde asker-sivil ayrımı yapmadan herkesin askeri mahkemede yargılanmasına neden olacağı, meğer bu mahkemelerin sırf askerlerin vazifeleriyle ilgili cürümlere bakabileceği belirtildi.
İptal edilen OHAL düzenlemeleri
Bir öteki iptal edilen karar, Terörle Çaba Kanunu’nda Ulusal Güvenlik Kurulunca (MGK) devletin ulusal güvenliğine karşı faaliyette bulunduğuna karar verilen yapı, oluşum yahut kümelere üyeliği, mensubiyeti ve iltisakı veya bunlarla irtibatı nedeniyle kamu misyonundan çıkarılanların silah ruhsatının iptal edileceğine yönelik düzenlemede oldu. Bu düzenlemedeki “Milli Güvenlik Kurulunca” ve “üyeliği, mensubiyeti ve” ibaresi anayasaya alışılmamış bulundu. Kararda, MGK’nın ulusal güvenliğe karşı faaliyette bulunan yapılara üyeliğe ve mensubiyetine karar veremeyeceği belirtildi. Bu unsur kapsamında ruhsatları iptal edilenlerin silahları yönetime teslim edeceğine yönelik karar de iptal edildi.
Dosya üzerinden tutukluluk incelemesi iptal edildi
Ceza Muhakemesi Kanunu’nda düzenlenen tutukluluğa itiraz ve tahliye taleplerinin 30 günde bir evrak üzerinden karara bağlanabileceğini düzenleyen kanun kararı iptal edildi. Kararın münasebetinde, bu düzenlemenin şüphelilerin lakin 90 günde bir hâkim önünde tutukluluk incelemesi yapılması sonucu doğurduğu belirtilerek, bunun kişi hürriyeti ve güvenliği hakkında ölçüsüz bir sınırlama getirdiği vurgulandı.
Terörle Mücadele Kanunu kapsamında işlenen kabahatlerden uygulanan 4 günlük gözaltı müddetinin iptali talebi ise reddedildi.
Akademisyenlere ‘sürgün’ yolu AYM’den döndü
TSK, Emniyet ve Dışişleri’nde kızağa çekme maddesi
Öte yandan Türk Silahlı Kuvvetleri, Emniyet ve Dışişleri’nde çalışanlar, misyona iade edildiklerinde eski misyon yerlerine değil bu kurumlarda kurulan Araştırma Merkezleri’nde istihdam ediliyordu. AYM, bu düzenlemeyi anayasaya muhalif buldu. Kararda, kamu misyonundan çıkarma önleminin tüm sonuçlarıyla ortadan kaldırılması gerektiği halde, şahısların kazanılmış haklarının göz gerisi edilerek farklı bir statüde atanmaları yapıldığı, bu hususta bakanlara geniş yetki tanınmasının zarurî bir toplumsal gereksinime karşılık gelmediği vurgulandı.
Pasaport iptalleri
Meslekten çıkarılan kamu vazifelileri ile haklarında hata soruşturması yahut kovuşturması yürütülenler ve bunların eşlerinin pasaportlarının iptaline imkân tanıyan düzenlemenin iptaline karar verildi. Kararda, yönetime tanınan yetkinin kapsam ve hudutlarının bilinmeyen olduğu, yurt dışına çıkma özgürlüğüne getirilen sınırlamada yasallık kuralının sağlanmadığı söz edildi.
Emeklilere rütbe sökme
Mahkeme; TSK, Jandarma Genel Komutanlığı, Kıyı Güvenlik Komutanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü’nden farklı nedenlerle ayrılan şahısların daha sonra ulusal güvenliğe ters faaliyette bulunduğu argümanıyla rütbelerinin sökülmesine yönelik yasa unsurunu iptal etti. İptal kararının münasebetinde, bu şahıslar hakkındaki suçlamalara yanıt verme ve kanıtlarını sunma imkânı tanınan bir soruşturma yürütülmeden bu kararın verilmesi ölçülü bulunmadı.
Diğer yandan Anayasa Mahkemesi, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na (TMSF) kayyumluk yetkisi veren düzenlemenin üç yıl daha uzatılmasını anayasaya muhalif bulmadı.